TURNAYEMİŞ NEDİR?
Turnayemişi, keskin tadı olan, yuvarlak, kırmızı renkli bir üzümsü meyve olup maviyemiş gibi fundagiller familyasında yer almaktadır. Bitkisi yüzey örtücü özellik gösteren, yayılıcı kollar oluşturan ve bu kollar üzerinde meyveli kısa dikey sürgünler veren herdemyeşil bir bitkidir. Su içinde büyüyebilir ancak havasız suyu sevmez. Meyveleri kuruda veya su içinde hasat edilebilir. Çürüntü ve su ile dolmuş çukur alanlardaki bataklık bölgeler turnayemişleri için ideal alanları oluştururlar. Barış ve arkadaşlık sembolü olan turnayemişinin yabani formları bataklık veya çamurlaşmış alanlarda, su kenarında veya yayla kesimlerindeki drenajı zayıf olan çayırlık alanlarda bulunabilir. Turnayemişleri kurutulmuş bataklık-çukur alanlarda veya insan eliyle yapılmış kum-torf içeren tavalarda yetiştirilebilir. Alman ve Hollandalı göçmenler Amerika Kıtasına yerleştikten sonra bu meyvenin çiçeklerini turna kuşunun gerdan, baş ve gagasına benzeterek craneberry (crane=turna) adını vermişlerdir. Zamanla Cranberry olarak kısaltılmıştır. İkibinli yıllarda Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK tarafından Türkiye’ye getirilen bu üzümsü meyve turnayemişi olarak Türkçeleştirilmiştir. Rize, Trabzon ve Samsun’da yetiştirilmeye başlanmıştır.
TURNAYEMİŞ NEYE YARAR?
Amerika ve Kanada’da tatil kültürü ile aile sağlığı ve güzellik için büyük önem taşıyan turnayemişi, yüksek vitamin içeriği sayesinde kan şekerini düşürmekte, idrar sistemi enfeksiyonlarında anti bakteriyel etki göstermekte ve ağız-diş sağlığı için kullanılmaktadır Antioksidan olarak bilinen fenolik maddelerce zengin olan turnayemişi bakterilere karşı vücudu korumaktadır. Bazı kanser türlerine, yaşlanmaya, ağız ve diş hastalıklarına, kalp hastalıkları ve ülsere karşı koyan turnayemişi, tıbbi olarak antibakteriyel ve diüretik olarak değerlendirilebilmektedir. Yatak ıslatmayı ve mesane kasılmasını engelleyen turnayemişi iştah kaybını engellemekte, ishali gidermekte, gut hastalığını engellemekte, böbrek ve pelvik iltihaplarını önlemekte, romatizmaya karşı koymakta, askorbik asit eksikliğini ve ilkbahar yorgunluklarını gidermekte, ağız içi iltihapları iyileştirmekte, mide ve oniki parmak bağırsak ülserlerine karşı koymakta, damar sertliğini engellemekte ve boğaz yanmasını önlemektedir. Çekirdeklerinden elde edilen yağda bol miktarda Omega-3 bulunmaktadır. Özellikle beyin hücrelerindeki zararı önleyen turnayemişi beyini sinirsel hasarlara karşı korumakta ve felç riskini azaltmaktadır.
TURNAYEMİŞ NASIL KULLANILIR?
Genelde diğer meyvelerle karışık veya konsantre olarak meyve suyu sanayisinde kullanılan turnayemişi, sos yapımında, yılbaşı veya şükran günlerinde taze veya donmuş meyve olarak, toz halinde, kurutularak, dilimlenmiş olarak veya marmelat şeklinde değerlendirilebilmektedir. Meyveli keklerde, yağlı çöreklerde, pastalarda ve ekmeklerde de kullanılmaktadır. Elma, ahududu veya üzüm suyuna karıştırılarak, hububatlarla birlikte, salata süsü olarak, pastalarda, salsa veya şarap olarak da değerlendirildiği ifade edilmektedir. Antosiyanin içeriği oldukça yüksek olan parlak kırmızı meyveleriyle turnayemişi popülaritesini giderek artırmaktadır.
Turnayemişi sosu yılbaşı veya şükran günlerinde hindi veya kaz ile birlikte kullanılmakta hatta konserve yapılarak yıl boyu sürekli olarak kullanılabilmektedir. Günümüzde üretilen turnayemişlerinin %80’i meyve suyuna işlenmektedir. Turnayemişi suyundan arta kalan posadaki çekirdeklerden mum ve yağ ekstrakte edilerek kozmetik sanayisinde ve merhem yapımında kullanılmaktadır. Bu mum ve yağlar yanıklar ile bıçak yaralarının tedavisinde kullanılmaktadır. Ekmek ve kek yapımında da değerlendirilebilmektedir.
TURNAYEMİŞ NEREDE YETİŞİR?
Turnayemişi Ericaceae yani fundagiller familyasına giren ve üzümsü meyveler grubunda yer alan ılıman iklim meyve türüdür. Vaccinium cinsine giren diğer bir çok tür gibi pH değeri düşük yani asitli topraklarda yetişebilmektedir. Çalımsı formda yayılıcı, kısa sürgünler oluşturan turnayemişi (Vaccinium macrocarpon Ait) uzun yıllar yaşayan, odunsu yapıda, çok yıllık bir bitki olup herdemyeşildir. Bitkisi yavaş büyüme gösterir. Yaprakları oval, küçük ve sürgün üzerinde almaşıklı olarak dizilir. Bitkisi 3-8 cm derine gidebilen yüzlek kök oluşturur. Yirminci yüzyılda selekte edilen 4 turnayemişi çeşidi olan Early Black, Howes, McFarlin ve Searles günümüzde turnayemişi yetiştiriciliğinin temelini oluşturmaktadır. Turnayemişi çeşitleri olgunlaşma zamanlarına göre erkenci Beaver, Early Black,Franklin, Stankavitch ve Wilcox), orta mevsim (Searles, McFarlin, Stevens ve Bergman) ve geççi (Beckwith, Pilgrim ve Howes) olarak sınıflandırılmaktadır. Ticari turnayemişi bahçesi için öncelikle asidik topraklar (pH=3.5-5.5; ortalama pH=4.0-4.5) ve bol miktarda temiz su gerekmektedir. Dünya üzerinde 40°-50° Kuzey enlem dereceleri arasındaki asitli ve sulak alanlarda yayılım gösteren turnayemişi Kanada ve Amerika Birleşik Devletlerinde yaygın olarak yetiştirilmektedir. 1800’lü yıllardan kültüre alınmıştır.
Günümüzde turnayemişi elma ve portakal gibi meyve suyu olarak tüketilen temel meyveler kategorisinde ele alınmaktadır Son yıllarda Polonya, Avusturya, Almanya, Rusya ve Türkiye’de deneme amaçlı olarak yetiştirilmeye başlanmıştır. Türkiye’de Doğu Karadeniz (Rize, Trabzon, Ordu, Giresun) Bölgesindeki asitli topraklarda kuru hasat edilmek üzere ve Orta-Batı Karadeniz Bölgesinde sınırlandırılan çeltik alanlarının bir kısmında sulu hasat edilmek üzere yetiştiriciliğine başlanmıştır.
Turnayemişi yetiştiriciliğinde önemli olan beş kriter şu şekilde sıralanabilir; pH değeri 4.0-4.5 arasında olan asidik toprak (pH= 6.0’a kadar yetişebilir), kumlama amacıyla kireç içermeyen kum, kuru veya sulu sistemde yetiştirilmesi için iyi ve temiz su, yöresel iklim şartlarının bilinmesi, yabancı ot ile hastalık ve zararlıların kontrol altına alınması.
Turnayemişi yetişen alanlardaki toprağın organik madde içeriği en az %3.5 olmalı, mil-kil %3 iken geri kalan kısım kumdan ibarettir. Ticari turnayemişi yetiştirilmekte olan sulu alanlar, etrafı yüksek setlerle çevrelenmiş, dikdörtgen şeklinde, içinde iş makineleri ile iş yapılabilecek büyüklükte ve düşük kodlu tavalardan oluşmaktadır.